خانه فنجان
نوشته آقای مهندس نعمت غفوری کاخکی
شهر کاخک واقع در جنوبی‌ترین نقطه استان خراسان رضوی از توابع شهرستان گناباد می‌باشد. نوع کشاورزی این شهر از نظام خرده مالکی تبعیت نموده و قدمت آن به تاریخ این شهر بر می‌گردد جالب این است که حداقل در طول پنج قرن اخیر نظام توزیع آبیاری آن تاکنون کوچکترین تغییری در آن صورت نگرفته و حتی زمانبندی توزیع آب بر مبنای شکل سنتی (فنجانی) که در اغلب مناطق به ساعت تبدیل گشته در این شهر بدون کوچکترین تغییر باقی مانده است. مدار آبیاری بر 5/12 شبانه‌روز بنا گردیده که هر شبانه‌روز دارای نامی محلی به عنوان مثال: عنایت، صیفا، میر ظهیر، ارباب، نورالدین محمد، محمد شریف، موقوفه مزار، و مدرسه و ... نامگذاری شده است. شکل استثنایی این نوع توزیع (فنجانی) با سایر مناطقی که توزیع فنجانی دارند اینست که توزیع همزمان آبدهی هفت رشته قنات که مالکین به صورت مشاعی از آن شریک می‌باشند را محاسبه و سهم هر مالک را دقیقاً در طول مدار تحویل می‌نماید. ظاهراً موضوع توزیع در برداشت اول ساده به نظر می‌رسد اما روش کار دارای پیچیدگی خاص خود بوده و افراد مسئول توزیع، بایستی دارای تبحر خاص و نسبت به مالکین ومزارع شهر شناخت کاملی داشته باشند.
افراد ذینفع این هفت رشته قنات که با سیستم توزیع در هر مدار سروکار دارند بیش از هشتصد نفر بوده که نشان دهنده حجم وسیع کار و مراجعه در طول مدار به محل توزیع آب دارد. اصطلاحات محلی
1- خانه فنجان محل و مرکز اصلی تقسیم آب که کشاورزان بایستی در هر مرحله آبیاری به آنجا مراجعه نمایند.
2- ظروف فنجان دو ظرف مسی بزرگ و کوچک به حجمهای شش لیتر و یک لیتر که کف ظرف یک لیتری دارای سوراخ استاندارد و روی ظرف شش لیتری پر از آب قرار می‌گیرد.دقیقاً در هر فاصله زمانی شش دقیقه ظرف کوچک از سوراخ کف آن پر آب شده و به داخل ظرف پر آب شش لیتری سقوط می‌کند (ساعت زمانی توزیع).
3- مؤلف مقسم آب که وظیفه ثبت آبری شرکاء و نظارت شبانه‌روزی بر کارکنان خانه فنجان (کیالان) را بر عهده دارد.
4- کیال فردی که کنار فنجان نشسته و هر شش دقیقه ظرف کوچک سقوط شده در ظرف بزرگ آب را برداشته و پس از خالی کردن آب روی آب می‌گذارد. این عمل به طور شبانه‌روزی و مداوم است.
5- ریگ و مؤکه تکه کوچک سنگی یا دانه خرما که واحد کوچکتری از اندازی زمان بوده و برای هر بار افتادن ظرف کوچک داخل ظرف بزرگ و به ازای هر شاخه از کل آبهای موجود یک واحد از آن در ظرف مربوطه (پیاله) می‌اندازند.
6- پَی رَه عمل رفتن از محل مزرعه آبیاری شده تا خانه فنجان بعد از پایان آبیاری که قاعدتاً بایستی با سرعت زیاد صورت گیرد. (دویدن، استفاده از وسایل نقلیه با سه تا پنج دقیقه تأخیر نسبت به دویدن).
7- فرخیز اضافه نمودن مدار به میزان 5/0 الی یک شبانه‌روز در طول سال (فرخیز سالیانه) یا در طول یک مدار (فرخیز تختی) که توسط مالکین و با توافق مالکین صورت می‌گیرد معمولاً درآمد حاصله از آن صرف بازسازی و مرمت قنوات می‌گردد. روش اجرایی به لحاظ این که وقت دقیق آبیاری هر زارع در طول مدار مشخص نیست بایستی مالک با مراجعه به خانه فنجان و سرکشی مرتب از مزرعه منتظر نوبت آبیاری باشد، بعد از تحویل نهر آب زارع بر مبنای میزان مالکیتی که از قنوات دارد شروع بهآبیاری نموده که تقریباً این زمان بر اساس تجربه زارع می‌باشد. بعد ازپایان آبیاری نهر آب تحویل زارع بعدی گردیده و زارع قبلی تا زمانی که به محل خانه فنجان مراجعه ننموده و پایان آبیاری خود را اعلام ننماید به حساب او گذاشته می‌شود، که عمل پی ره بعد از پایان آبیاری بایستی بدون فوت وقت انجام گیرد، به همین منوال زارعین بعدی بایستی بعد از آبیاری عمل پی ره را انجام دهند. در محل خانه فنجان برای نهر مربوطه تعدادی ریگ در پیاله ریخته شده که مؤلف با سرجمع کردن آن به زارع اعلام می‌نماید چقدر آب برده است که در صورت اضافه‌بری بایستی از مالک دیگری حواله تحویل مقسم نماید و در صورت کم‌بری می‌تواند به مالکین دیگر حواله نماید. معمولاً مالکین در پایان سال با مقسم آب، حساب سال می‌گیرند در صورت بدهکاری معادل ریالی آن را به مقسم می‌پردازند و در صورت طلب‌کاری مبلغی از مقسم دریافت می‌کند. حق‌الزحمه مقسم از هر فنجان آب که شش دقیقه است یک دهم می‌باشد که با احتساب دویست و پنجاه فنجان آب در شبانه‌روز سهم مقسم وکیالان بیست و پنج فنجان آب است که می‌توانند در طول مدار به دیگر مالکین به اختیار خود بفروشند.
کاخْک مرکز بخش کاخک واقع‌در شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی است. جمعیت آن براساس آمار سرشماری سال ۹۰ برابر با ۴۴۱۳ نفر بوده است. شهر کاخک در فاصله ۲۴ کیلومتری گناباد قرار دارد.
این شهر در دامنه رشته کوه براکوه قرار داشته و زیارتگاه امامزاده سلطان محمد عابد در دامنه تپه مشرف به این شهر همچنین مزار علمدار در پانصد متری امامزاده قرار دارد.
این شهر که خانه‌های آن همگی گلی و آجر خام بودند در زلزله سال ۱۳۴۷ بکلی ویران و حدود پنج هزار نفر کشته شد. ولی مجدداً بازسازی و باقی ماندگان زلزله در خانه‌های سازمانی اسکان یافتند. این شهر دارای یک آبشار زیبا است و به آن جلوه‌ای بسیار زیبا می‌دهد و شهری ییلاقی است. محصولات آن شامل زعفران، گردو، بادام و سایر محصولات باغی است.
عده‌ای معتقدند که چون کاخک دارای درختان فراوان بوده است به آن «کاخَک» گفته‌اند و بر اثر کثرت استعمال تلفظ به شکل امروزی در آمده است که فتحه به سکون تبدیل شده است .
لکن این اعتقاد نیز وجود دارد که با توجه به قدمت تاریخی بسیار زیاد شهرستان گناباد در گذشته‌های دور، یکی از پادشاهان ایران باستان در منطقه ییلاقی که امروز کاخک نامیده می‌شود کاخ باشکوهی بنا کرده که آنرا «کاخ کی» نامیده‌اند